Paradox
In het korte verhaal Diabologica laat Eric Frank Russell ruimteverkenner Wayne Hillder een planeet ontdekken waar de Vards wonen, een volk dat ook de ruimte bevaart. Hillder denkt dat wie aan ruimtevaart doet ook logisch zal redeneren. Daarom maakt hij contact met een arsenaal aan communicatieve technieken, samen diabologica genoemd, om die logica te ontregelen. Zoals een verzameling “platmakende gebaren”, waardoor de ander zich op zijn plek gezet voelt. En allerlei semilogische valkuilen zoals de paradox van de kretenzische 
filosoof Epimenides: Kretenzers liegen altijd. En de paradox van Zeno, waarin Achilles de schildpad, die met een kleine voorsprong start, hardlopend nooit zal kunnen inhalen. Als Achilles aankomt waar de schildpad vertrok, is die immers alweer verder. Et cetera. Nog voor ze een meter hebben gelopen geeft Achilles zich ontmoedigd gewonnen. En evenzeer ontmoedigd sturen de Vards Hillder met hun beste wensen en bedoelingen weer op pad. Met zo’n vervaarlijke tegenstander nemen ze geen risico.
Laveren
Russel (1905-1978) was een zoon van een Engelse legerinstructeur; hij publiceerde Diabologica in 1955. Vandaar misschien de nogal koloniale insteek van een overigens ironisch verhaal dat de draak steekt met macht, gezag én hoofdpersoon. Het is geschreven rond het probleem dat zo vaak opduikt in first contact verhalen: wie zal de bovenliggende partij zijn? Hoe laveren we tussen naïviteit en achterdocht, en tussen nieuwsgierigheid en voorzichtigheid? Russels aanpak is er een van intimidatie zonder fysiek geweld, door gebruik te maken van de zwakke plekken van de ander.
Supergaaf
Ik moest aan Russels diabologica denken toen ik Supergaaf had gelezen – het terecht veelgeprezen boek van Robert Wigt. Hij laat vanuit de argumentatieleer en door het communiceren van Mark Rutte te ontleden zien, hoe je “in politieke discussies op constructieve wijze tot een open en vrije gedachtewisseling (kunt) komen”. Toch denk je als lezer op enig moment: “wélke open en vrije gedachtewisseling precies?” Want het meest blijven de voorbeelden hangen waarin Rutte er toch weer tussenuit knijp. Dan gebruikt hij woorden en argumenten die redelijk en logisch lijken, maar waarmee hij je in zijn universum trekt en je dus op zijn speelveld laat spelen. Geen vat op te krijgen – net zo ontmoedigd als de Vards laten we hem weer gaan.
Uitgeknepen
Maar diabologica is een amorele techniek die de visie van de winnaar doet krimpen tot de lengte en breedte van het instrument, en die ervoor zorgt dat de verliezers uitgeknepen in de touwen hangen. Je hebt er niets aan als je samenwerkend een uitweg moet vinden uit de dilemma’s die ons vakmatig bezighouden rondom energie, agrarische productie, biodiversiteit, circulariteit, huisvesting, inclusiviteit…
Dilemmalogica
Een mooi contrast met de diabologica is ook te vinden in Wigts boek: de dilemmalogica. Wigt laat bedenker Guido Rijnja aan het woord: “Het idee van dilemmalogica is om contact te maken over datgene wat schuurt, want bij elk dilemma ontspint zich logica.” De aanpak onderkent het belang van procedurele rechtvaardigheid: dat mensen fatsoenlijk bejegend willen zijn bij beslissingen die hun aangaan. En dilemmalogisch probeer je tussen de uitersten in te staan en aan te sluiten bij het zoekende gedrag van de grote groep mensen die niet voor het een of het ander, maar voor een middenweg gaat.
Zo bezien zijn dilemmalogica en diabologica een dichotomie: een construct van twee niet overlappende begrippen. Moet ik kiezen, dan weet ik het wel…