Struweel
Midden in de stad hebben spreeuwen een slaapplaats gevonden in een paar bomen en wat struweel. Als ze zijn neergestreken is het gekwetter nog even oorverdovend; dan doen ze het licht uit. Voordien is het in voor- en najaar elke avond prijs. Eerst een paar vogels, dan steeds meer en uiteindelijk talloos veel spreeuwen vliegen boven de straten en pleinen.
Omhoog
De eindeloos variërende vormen en ogenschijnlijk willekeurige vluchtpatronen van zo’n zwerm fascineren en 
inspireren. Op de grond houden velen de pas in (en de adem, voor hun goeie goed) en richten hun blik omhoog. Koos Dijksterhuis komt er uitvoerig op terug in zijn spreeuwenboek. Mondo Leone heeft zo’n zwermvlucht mooi op muziek gezet. Professor Hemelrijk van de Rijksuniversiteit Groningen bouwt modellen om beter te begrijpen hoe spreeuwen zwermen.
Kluwen
En Spaans, Van der Ploeg en Resink gebruiken dat zwermen als metafoor voor hun aanpak van complexe vraagstukken. Dat zijn vraagstukken waarvan de verschillende onderdelen zodanig samenhangen en verweven zijn dat het niet goed mogelijk is om oorzaak en gevolg aan te wijzen. Daarin zien de auteurs een analogie met het zwermen van spreeuwen: je kunt het geheel niet meer verklaren door alleen naar de samenstellende delen te kijken. Er zijn geen eenvoudige en voorspelbare oplossingen. Door middel van trial-and-error moet je met de hele kluwen spelers, de zwerm volgens de schrijvers, uitvinden wat werkt.
Paradox
“Hoe richt je een zwerm?”, vragen Spaans c.s. zich af in de titel van hun boek. Uit de modellen van Hemelrijk en anderen begrijp ik, dat zelforganisatie een van de principes is waardoor spreeuwen zwermen. Er is niet een spreeuw aan te wijzen die wil dat er gezwermd wordt. Het zwermen gebeurt. Dat maakt van de boektitel naar mijn smaak een paradox. De vraag is niet: “Hoe richt je een zwerm?”, maar eerder: “Hoe richt een zwerm zich?” Anders gezegd: “Hoe organiseert een zwerm zichzelf?” Zelforganisatie is niet het antwoord op complexiteit, zelforganisatie organiseren is wat het zwermen complex maakt.
Principes
Maar voor Spaans c.s. is zelforganisatie een van de vier principes om samenwerking te bereiken in complexe vraagstukken. De andere zijn: betrek iedereen bij het proces die deelgenoot is van het vraagstuk; verken eerst het geheel en leid daar de eigen acties uit af; denk toekomst- en actiegericht en focus op wat gemeenschappelijk is. Het vierde principe betekent dat je een beroep doet op het vermogen van mensen om zelf hun vraagstukken op te lossen en zich daar verantwoordelijk voor te maken. (Zie hier voor een vergelijking met andere vormen van procesmanagement.)
Organisatie
Hoe komt zelforganisatie nou zodanig tot stand, dat de groep zichzelf organiseert? Waardevol aan de benadering van Spaans c.s. is dat zij daar uitvoerig op ingaan. Ze laten zien wat een opdrachtgever, een initiatiefnemer, een procesbegeleider, allemaal moet doen en laten om een speelveld zodanig in te richten, dat de spelers daarop zelf hun spel kunnen spelen. Haal samenwerkingspartners bij elkaar. Organiseer ontmoetingen tussen hen (de auteurs geven tal van praktische tips voor werkateliers). Bereid die ontmoetingen volgens genoemde principes tot in de puntjes voor. Wees niet louter de begeleider, maar de leider van het proces: bescherm de vier principes.
De paradoxale vraag heeft een paradoxaal antwoord: zelforganisatie vraag heel wat… organisatie. Althans, als het niet om een zwerm spreeuwen gaat.